Жоспар:

I    Кіріспе бөлім

II   Негізгі бөлім

1. Төзімділікті тәрбиелеу тәсілдері

2. Төзімділікке тәрбиелеу әдісі

3. Дене қасиеттерін тәрбиелеу құралдары

III  Қорытынды бөлім

IV  Қолданған әдебиеттер

Кіріспе

Денені тәрбиелеу жүйесі қоғамдағы әр адамның денесін тәрбилеуде жеке басының дарынын, қабілетін арттыруды көздейді. Әсіресе өмірде керекті жылдамдық, күш, ептілік, төзімділік және басқа да дене сапасын арттыруға күш салады. Адамның осы қабілеттері негізгі қимыл мүмкіншілігі болып табылады. Осы қимылдар арқылы адамның дене дайындығын едәуір жақсартуға болады.

Дене қуатының қасиетінің әрекетті даму және тәрбиелеу деген терминдер қолданылады. Даму термині дене қуатының қасиетінің табиғи өзгеру сипатының, ал тәрбиелеу қозғалыс қасиетінің көрсеткіштерін белсенді өсіру бағытын білдіреді. Дененің сапалық қасиетіне-күш, төзімділік, жылдамдық, иілгіштік, ептілік жатады.

Күш дегеніміз – спортшының сыртқы карсылықтарды жеңуі кабілеттілігі немесе оған бұлшық ет күшінің қарсы тұруы.

Жылдамдық дегеніміз - спортшының ойындағы әл-қуаттан туатын қозғағалыстың аз уақыт ішінде атқаратын қызметін айтамыз.

Спорттық тезімділік дегеніміз - организмнің ұзақ уақыт жұмыс істеген кезінде пайда болған шаршауға қарсы тұру қасиеті.

Ептілік қозғалыс қабілеті дегеніміз шапшаң, дәл, нақтылы мақсатқа сәйкес, үнеммен өзгермелі жағдайда қозғалыс міндеттерін шешуі болып табылады.

Иілгіштік - шұғылданушының қозғалысты үлкен амплитудамен (теңселу шегі, арасы) орындау қабілеті болып табылады.

Жоғарыда айтылған дененің сапалық қасиеттерінің ішінен төзімділік қасиеті туралы айтылады.

Төзімділікті тәрбиелеу тәсілдері

Дененің козғалыс сапаларын жетілдіру әртүрлі тәсілдер аркылы жүргізіледі. Әсіресе дене тәрбиесінде кеңінен қолданылып жүрген бірқалыпты, ауыспалы, кайталау, үзілісті, жарыс, ойын және айналымды тәсілдер колданылады. Осы тесілдердің көмегімен қимыл-қозғалыс сапаларының көптеген міндеттері шешіледі.

Бірқалыпты тәсілдің жұмыс істеу ұзақтығы бірнеше секундтан бірнеше сағатқа созылып, бірқалыпты қарқынмен орындалатын қозғалысымен мінезделінеді. Іс жүзінде бұл тәсіл екі түрде қолданылады. Біріншісі жоғарғы қарқынмен ұзаққа жарысуда, яғни организмнің анаэробты (өтеусіз) жағдайда жұмыс істеуі. Бұл тәсіл арнайы төзімділікті тәрбиелеуде қолданылады. Мысалы; 42 шакырым 195 метр қашықтыққа жүгіру. Екінші түрі ұзақ уақыт төменгі қарқынмен жүгіру. Жұмыс аэробты жағдайда өтіп жалпы төзімділікті тәрбиелеуде қолданылады.

Ауыспалы тәсілде спортшының жұмыс істеу ұзақтығы бірнеше секундтан бірнеше сағатқа дейін созылып ауыспалы қарқынмен орындалады. Жаттығу сабағының жұмыс қарқыны өзінің мақсаты және өту жағдайына байланысты әртүрлі болады. Мысалы: ұзақ қашыктыққа жүгіргенде топ бастаушының әртүрлі қарқынмен жүгіріп шаршағанда алмасып отыруы. Бұл тәсілді қолданғанда организмге жан-жақты әсердің күшейуі организмнің аэробты жағдайдан анаэробты жағдайда жұмыс істеуіне көшеді де, қарқынның жоғарылауы әл қуаттың көп жұмсалуына әкеп соғады. Сондықтан бұл тәсілді арнайы және жалпы төзімділікті тәрбиелеуде қолданады.

Қайталау тәсілі - бұл жаттығуды үзіліспен бірнеше рет орындау, үзіліс уақытында организмнің жұмыс істеу қабілеті толық қалпына келуге жақындайды. Жаттығуларды орындау ұзактығы әртүрлі болып, қысқа қашыктықта жылдамдық күш сапасын, орта қашықтықта -төзімділікті тәрбиелеуде қолданылады.

Үзілісті тәсіл - сырт пішіні қайталау тәсіліне ұксас, бірақ жаттығуларды қайталап орындау тұрақты үзіліс уақытымен орындалады. Қайталау тәсілінде денеге түсетін ауыртпалық орындалған жаттығулардың әсері ғана болса, ал үзілісті тәсілде жаттығумен қоса тұрақты үзіліс уақытын жоспарлап, денеге физиологиялық өзгерістердің бірқалыпты жағдайда келуін анықтап отырады. Бұл тәсіл көп жағдайда арнайы және жалпы төзімділікті тәрбиелеуде қолданылады.

Жарыс тәсілі - жаттығуларды жарыс жағдайына жақындатып орындаумен сипатталады. Көптеген спорт түрлерінде жарыс тәсілі бір жылға жоспарланған жұмыс көлемінің төрттен біріне ие болады.

Барлық жарыстарда спортшының жоғарғы нәтиже көрсете беруін жоспарлау дұрыс болмайды. Тек кейбір керекті жарыстарда ғана өте жоғарғы нәтиже көрсететіндей болуы керек. Ал, өткізілетін барлық жарысқа қатыса беру спортшыны қажытып жібереді.

Ойын тәсілі — негізгі мақсаты ойынның барысында оқушылардың қимыл қозғалыс сапаларын жан-жақты дамыту.

Айналымды тәсіл — дене тәрбиесі сабағына жаттығулар кешенін кезекпен орындау, яғни шеңберді айналғандай, онда тұрған бірнеше бекетке кезекпен токтап әрқайсысының талабы бойынша берілген жаттығуларды орындау. Бұл тәсіл спортшылар саны көп болған жағдайда бірнеше кіші топтарға бөліп әрқайсысы өзі тұрған бекеттегі берілген жаттығуларын орындай бастайды. Мысалы: бірінші бекетте қос аяқпен секіру болса, екіншісінде екі колмен сығымдалу жаттығуларын орындау, үшіншісінде тартылу т.с.с

Бекеттер саны 6-7 болып, ал орындаушылар 3-4 спортшыдан аспаса сабақтың тығыздығы өте жоғары болады. Айналымды тәсілді қолданғанда мына ережелерді қатаң сақтау қажет: 1. Сабақтың мақсатына сай жаттығуларды топтастыру. 2. Жаттығулардың орындалуын қатаң.шектеу. 3. Ауыртпалық түсіруде оны реттеп отыратын жолдарды пайдалану.

Төзімділікке тәрбиелеу әдісі

Жалпы төзімділікті және төзімділіктің негізгі түрлерін анықтайтын организмнің қызметіндегі қасиеттерін жан-жақты дамыту міндеттері төзімділікке тәрбиелеу кезінде бой көрсетеді.

Бұл кезеңде организмнің жан-жақты қызметінің өсуімен бірге төзімділіктің арнаулы түрлерін анықтау да қажет. Бұл міндеттерді шешуде көлемі бірыңғай жеткілікті және қиын жұмысты шаршағанына қарамастан жаттығуды жалғастыру кезеңінде анықталады. Төзімділікті тәрбиелеуде адамның ерекше жігерленуі қалыптасып еңбек сүюшілігімен қатар қатты қажығандықты талап етеді. Жаттығу барысында белгілі бір қалжырау кезеңі қалыптасып төзімділікті жақсартады. Денедегі реакция сипаты оның көлемі мен бағыты денеге түскен күшке байланысты болады. Төзімділікте қайталанып отыратын жаттығулардың күші бес түрлі факторға байланысты болады:

1.      абсолютті қарқынды жаттығулар саны;

2.      жаттығудың ұзақтығы;

3.      демалу уақытының ұзақтығы;

4.      демалыс (түрі) сипаты;

5.      қайталанатын жаттығудың саны,

Бұл факторлардың өзара үйлесімділігі организмнің жауап беруіне байланысты көлемі мен сапасы да әртүрлі болады. Жоғарыда айтылған факторлардың әсерін қарастыратын болсақ:

1. Абсолюттік қарқынды жаттығу денені энергиямен қамтамасыз ету ерекшеліктеріне байланысты.

Қозғалыс жылдамдығы төмендегенде энергия аз жұмсалып, спортшының аэробты мүмкіндігіне байланысты оттегін кабылдауы да азаяды. Сондықтан оттегін бір қалыпты аз жұмсалғандықтан организмнің жағдайы бір қалыпты қалыптасады. Мұндай жылдамдық субкритикалық жағдай деп аталады. Бұл зонада оттегіне сұраныс қозғалыс жылдамдығына пропорционалды болады. Егер спортшы жылдам қозғалса жылдамдық қиын-қыстау кезеңге жетіп организмнің оттегіне сұранысы анаэробты мүмкіндігіне тең келеді. Спортшының тыныс алу мүмкіндігі неғұрлым үлкен болса, жылдамдықтың қиын-қыстау кезеңінің мөлшері де үлкен болады. Жылдамдықтың қиын-қыстау кезеңінен жоғары жылдамдық ең жоғарғы қиын-қыстау кезеңі деп аталады. Мұнда оттегіне сұраныс спортшьшың анаэробты мүмкіндігінен асып жұмыс анаэробты энергиямен жабдықтау жағдайында өтеді.

2. Жаттығудың ұзақтығы қозғалыс жылдамдығымен тығыз байланысты. ұзақтықтың өзгешелігі екі жақты. Біріншіден – жұмыстың ұзақтығы дененің энергиямен жабдықталуына байланысты. Егерде қозғалыс ұзақтығы 3-5 мин болса тыныс алу жүйесі оттегін жеткізіп үлгермесе дененің энергиямен қамтамасыз етілуі анаэробты реакцияда өтеді. Жұмыстың ұзақтығы қысқарған сайын тыныс алу процесінің рөлі де азаяды, алдымен гликолитикалық одан соң креатинфосфокинез реакциясының маңызы өседі. Сондықтан да гликолитикалық механизмдерді дамытуға ауыртпалық түсіру жұмысын 20 секундтан 2 минутқа дейін уақыт жұмсаса фосфокреатиндық механизмге 3-8 секунд жұмсалады. Екіншіден жұмыстың ұзақтығын надкритикалық жылдамдық оттегінің тапшылығын оның көлемімен қамтамасыз етсе, субкритикалық ұзақтығы әрекет жасау жүйесінің уақытын ұзартады. Бұл жағдай организмге қиындық тудырады.

3.      Демалыс ұзақтығы жұмыс аралық кезеңде үлкен роль аткарады. Жаттығуларды субкритикалық «және критикалық» жылдамдықтар демалыс аралықтарының ұзақтығына қарамастан физиологиялық қызметі бірқалыпты жағдайда болады. Себебі бірінші қатарға фосфокреатин механизмінің энергия алмастыру уақыты 1-2 минуттан одан кейін гликолизм шегінің ұзақтығы 3-4 минутқа созылады. Жұмыстың ұзақтығы аз болса олар қажетті. қалыпқа келе алмай жұмыс анаэробты жағдайда өтеді. Егер демалыс кезеңін азайтса аз уақытта дем алу процессі төмендегі келесі жұмыс кезеңіне оттегіні жылдам жеткізуі белсенді түрде еседі. Бұл жағдайда субкритикалық және критикалық жылдамдықтағы жаттығуды орындауда демалыс аралықтарының азаюы аэробты процесті ұлғайтады.

4. Демалыс мінездемесі көбінесе жарыс аралықтарын әртүрлі әрекеттермен толықтырады. Мысалы: негізгі жүгірістің аралығында жай жүгіруді қосу дененің, жұмыс түріне қарамастан оған әртүрлі әсер етеді. Критикалыққа жақын жұмыс кезінде қосымша жұмыс ағымын төмендеткенде демалу ғамалиясы жоғарылап тыныштық күйден жұмыс күйіне ауысады және керісінше болады. Сондықтан ауыспалы жаттығудың мәнінің өзі осында.

Қайталанатын жаттығу санының қосындысы денеге түсетін күштің мөлшерін анықтайды. Ұзақ уақыт .бойы аэробты жағдай кезеңінде қайталанатын жұмыс санының өсуі жүрек, тамыр және тыныс алу жүйесінің жұмысын күшейтеді. Ал, анаэробты жағдайда жаттығуларды жиі қайталау организмнің оттегісіз жұмыс істеуіне соқтырады. Бұл кезде жұмыс тоқталады немесе жұмыс әрекетінің қозғалысы төмендейді.

Дене тәрбиесінің организмдегі аэробты мүмкіндігіне әсер етуі арқасында үш міндет шешіледі:

1.      Оттегін жұмсау мөлшерінің абсолютті өсу шегін ұзарту.

2.      Осы қасиетті ұзақ уақыт сақтауды дамыту.

3.      Тыныс алу ғамалиясы жылдамдығының көлемін барынша өсіру. Тыныс алу мүмкіндігін өсіруге ұзақ уақыт бойы оттегін жұмсау жаттығулары жатады. Жаттығулардың ең тиімді түрлері шаңғы тебу, жүгіру, яғни бұлшық ет топтары қатысатын жаттығуларды орындау. Егер мүмкіндік болса жаттығуды оттегіне бай табиғи жерде өткізген дұрыс (орманды, өзенді жерлерде).

Оттегін жұмсау мөлшері қозғалыстың тиімділігіне байланысты әргүрлі болады. Мысалы: жай адамдарда жүгіріс жылдамдығы аэробты мүмкіншілігі бойынша 1000 метрге 5-7 минут болса, ал маман спортшыда 3,5-4,5 минут болады. Кейінгі кезде жорға жүргіш спортшының дайындық кезеңінің көбі жүгіруден тұрады. Себебі жүгіру жүрек-тамыр тыныс алу жүйелеріне көп әсер етеді. Аэробты мүмкіндіктерді есіру тәсілдеріне біркелкі үздіксіз қайталанатын және ауысып отыратын жаттығулар қолданылады. Біртекті үздіксіз жаттығулар көбінесе төзімділікке тәрбиелеудің 1-ші сатысында қолданылады. Әдетте жұмыс ұзақтығындағы оттегін жұмсау уақыты 10-12 минуттан аспайды, ал жоғары дәрежедегі спортшылардың жұмыс істеу қабілеті 1-1,5 сағатқа дейін созылады. Одан кейінгі уақытта жүрек тамыр және тыныс алу жүйелерінде үйлесімсіз қозғалыс басталады да, дененің оттегін пайдалануы төмендейді, осының арқасында дайындалушыға түсетін қиыншылық арта түседі де, жаттығудың тиімділік әсері азаяды. Бұл жағдайда аэробтық мүмкіншілікті дамыту үлкен нәтиже береді. Бұл бірінші көзқарасқа әдеттен тыс болып көрінгенімен анаэробты жұмыс қысқа уақытта қайталау түрінде өтеді, бұл жағдайда жұмыс арасында қысқа демалыстар жасауға болады. Қысқа мерзімді жұмыс нәтижесінде түзілген анаэробты өнімінің ыдырауы тыныс алу ғамалиясына дем беру болып табылады. Сондықтан 1-ші 10-90 секундтық жұмыстан кейін оттегін пайдалану көбейеді. Жүректің жұмыс атқару көрсеткіштері жоғарылайды, тамыр соғу көлемі өседі. Бұл көрсеткіштер қосымша күш түсіретін жаттығуларда оттегін жұмсау жоғарғы қажеттілігіне жеткенше артады. Белгілі жұмыс пен демалыс аралығы теңелген кезде дененің оттегіне сұранысы мен оны пайдалануда тепе-теңдік пайда болады. Бұл жағдайда қайталанылатын жұмыс уақыты ұзарады. Қайта орындалатын күшке байланысты оттегін пайдалану уақыты біресе жоғарылап, біресе төмендеп ауытқып тұрады. Жоғарғы сұраныс пайдаланудан да асып кету спортшыға байланысты және оның көтеріңкі тыныс алу мүмкіндігіне себепші болады. Бұл жағдайлар үшін қайталанатын ауыспалы жаттығулардың жұмыс пен демалысты уақытында алмастыруға мүмкіндік береді. Осыны ескере отырып төмендегі сипаттамаларды жобалы түрде ұсынуға болады.

1.      Жұмыстың қарқыны ортадан жоғары болу керек. Яғни, жұмыстың 75-80%. Жұмыстың аяғында жүректің жиырылуы жоғарғы маман спортшыларда минутына 180 рет соғады. Төменгі ауыртпалық карқынында аэробты мүмкіндіктердің жоғалуын тудырмайды.

2.      Жекеленген ауыртпалықтың ұзақтығы 1-1,5 минуттан аспайтындай етіп таңдап алынады. Бұл жағдайда дененің оттегін қабылдаудағы қарызы көбейіп жоғарғы мөлшерде пайдалануы тек демалыс кезінде байқалады.

3.      Үзіліс аралығындағы демалыстың арақашықтығы келесі жұмыстың қолайлы жағдайда өтуін қамтамасыз етуі қажет. Егер қанның көлеміне сүйенсек онда демалыс аралығы жаттыққан спортшыда 45-90 сек болуы керек. Тыныс алу карқыны пайдаланған оттегінің көлеміне байланысты 1-2-ші минутта қалпына келуі байқалады. Бұл жағдайда демалыс аралығы 3-4 минуттан көп болмауы керек.

4.      Демалыс арақашықтығын төменгі қарқынды жұмыспен толықтыру керек. Бұл бірқатар қолайлы жағдайлар тудырады: тыныштау жұмысқа көшу қайта қалпына келу процесін жылдамдатады.

5.      Қайталау саны спортшының тұрақты жағдайын ұстауына мүмкіндік беріп жоғарғы деңгейде оттегін бірқалыпты пайдалану мүмкіндігін тудырады. қалжырау туған кезде оттегінің пайдалы көмегінің мүмкіндігі төмендейді, бұл төмендеу жұмыстың аяқталуын білдіретін хабаршы. Күш түсірудің белгісі ретінде жүректің жиырылу көрсеткішін басшылыққа алуға болады. Денесі дамыған адамдардың қозғалыс жылдамдығы демалыстың аракашықтығы және қайталану кезінде ең басты демалыс кезіндегі тамыр соғуы минутына 120-140 рет, ал жұмыс аяғында 70-80 рет болуы керек. Аэробты мүмкіндігінің өсуіне, дұрыс тыныс алуда өкпенің маңызы ерекше. Дегенмен, өкпемен, тыныс алу - аэробты мүмкіншілікті дайындықтың 1-ші факторы болғанымен адамның төзімділігіне тигізетін әсері зор. Тыныс алуды дұрыс жолға қою дене тәрбиесінде денсаулықты нығайту бөліміне жатады.

Тыныштық күйде және денеге аз күш түскенде мұрын арқылы терең тыныс алған тиімді.

Тыныс алудың үш түрі бар: кеуде мен іш арқылы және аралас тыныс алу. Денеге ауыр күш түсірген жұмыс кезінде ауыз арқылы терең демалған жөн. Себебі өкпеге енген оттегі аз қордағы ауамен араласады. Сондықтан да тыныс алуды жетілдіру барысында арнаулы жаттығулар қолданады (тыныс алу гимнастикасы). Жаттығуларды таңдап алу және оны орындау тиісті бағытқа байланысты болады.

Тыныс алу бұлшық еттерінің күшін өсіру үшін суға демді шығару, маскіде демалу, баппен тыныс алу, және көкірек клеткасының қозғалысымен жиі және терең қарқында тыныс алу ең жоғарғы мүмкіндікке дейін өкпенің ұлғаю көлемін асықпай созып терең дем алу керек. Тыныс алу жаттығуларын қарқынды түрде жасау көмір қышқылының жуылып кетуіне әкеп соғады да басты айналдырады.

Төзімділікке тәрбиелеу кезеңінде организмнің ішкі ортасындағы қолайсыз жағдайларының өсуіне байланысты арнаулы тұрақтылық шараларын арттыру қажет. Бұл жағдайда екі мақсат шешіледі:

І.Физиологиялық тұрақтылық шегінің өсуі (қанның буферлік көлемінің өсуі, бұлшық ет талшықтарына оттегінің жетіспеушілігі мен көмірқышқыл газының көптігіне дағдылануы).

2.Психологиялық тұрақтылықты ұлғайту шегі. Физиологиялық шектеу тұрақтылыктың кез-келген іс-әрекеттерінде артады (қажу жағдайы). Оны көтеру үшін дене тәрбиесінің жалпы құралдары мен төзімділікті тәрбиелеу тәсілін оның ішінде тыныс алу мөлшерін тежеу арқылы тәрбиеленеді. Мысалы: жүзгішке кез-келген арақашықтықты жүзіп шығу үшін 3-4 циклды қозғалыс кезінде бір рет демалу ұсынылады. Бұл жолмен организмде оттегінің жетіспеушілігін жасанды түрде қалыптастыру ішкі организмде маңызды жұмыстың алға басуына көмегін тигізеді. Бұл топқа таулы аймақтарда ұйымдастырылған жаттығулар жұмысына жақын. Биік таудағы оттегі қысымының төмендігімен тыныс алу мүмкіндіктерінің жоғарылауы (қандағы гемоглобиннің) гипоксиялық тұрақты жағдайға әкеледі. Биік тауларда өткізілетін жаттығулардың организмге тигізетін әсері өте зор.

Дене қасиеттерін тәрбиелеу құралдары

«Дене қуатының қасиеті» және «қозғалыс қасиеті» деген-терминдер арнайы оқу кітаптарында бір мағынада пайдалынады Олар адамның қозғалыс мүмкіндігінің екі жағын көрсетеді. Дене қуаты қасиетінің әрекетті жағына «даму» және «тәрбиелеу» деген терминдер қолданылады.

«Даму» термині дене қуаты қасиеттінің табиғи өзгеру сипатын, ал «тәрбиелеу» қозғалыс қасиетінің көрссткіштерін белсенді өсіру бағытын білдіреді. Дене қуаты (қозғалыс) қаеиетін- күш, төзімділік, жылдамдық, икемділік, ептілік жатады

Адамның жүмысты ұзақ қарқынын азайтпай орындай алу қабілетін төзімділік дейміз. Адамның берілген қарқынды әрекетке және болдыруға қарсылық ете алу уақытын төзімділік өлшемі деп атаймыз. Төзімділікті анықтаудың, түзу жэне жанама деген екі әдісі бар. Түзу әдісінде сыналатын спортшыға бір тапсырма беріледі де (мысалы, велоэргометрде жүмыс істеу, стадионды айналып жүгіру т.с.с.) сол жүмыстың орындалған уақыты анықталады. Жанама жолмен төзімділікті анықтауда ұзак қашықтыққа (500,1000,3000 метр) жүгіру уақыты немесе белгілі уақытта бір жұмысты орындау. Төзімділіктің екі түрі бар: жалпы және арнайы. Жалпы төзімділіктің сипаты - спортшының ұзақ уакытқы, жай қарқынды, бұлшық ет топтарының көпшілігін қатыстыра жұмыс істей алу қабілеттілігі (жүгіру, шаңғы тебу, ескек есу т.с.с). Жалпы төзімділіктің физиологиялық негізі адамның үзақ аэробты (тыныс алу деңгейін жоғары дамыту және сол деңгейді ұзақ уақыт ұстап түра алу қабілеттілігі) мүмкіндігі.

Белгілі әрекетке арналған, спорт түріне бейімделген төзімділікті арнайы төзімділік дейміз. Мысалы, палуанның арнайы төзімділігі, шаңғышының арнайы төзімділігі т.с.с. Арнайы төзімділіктің көптеген түрлері бар: шапшандық төзімділігі, күш төзімділігі, шапшандық күш төзімділігі, статикалық күш төзімділігі және аралас төзімділік. Жұмысты энергиямен қамтамасыз ету жағынан аэробты, анаэробты және аралас (аэробты-анаэробты) деген төзімділіктің үш түрі бар.

Аэробты төзімділікті дамытудың амалдары мен әдістері. Аэробты төзімділіктің физиологиялық негізі, ол оттегінің жұмыс күшіне сәйкес пайдалану немесе «дем жетімсіздігінің пайда болмауы». Аэробты төзімділікті дамытқанда үш негізгі міндетті орындаймыз:

1. Тыныс алу денгейін жоғары дамыту.

2. Сол деңгейді ұзак уақыт ұстау қабілеттілігін дамыту.

3. Тыныс алу процестерін тез өрістетуді жоғары шамаға көтеру.

Қалыпты күшпен ұзақ уақыт орындалған циклді (жүгіру, ескек есу т.б.) және циклді (күрестегі лақтырулар т.б.) жаттығулар,тыныс, жүрек-қан тамыры жүйелерінің өнімділігін арттырады, аэробты төзімділікті дамыту амалдары табылады. Аэробты тезімділікті дамыту үшін стандартты, үздіксіз және интервалды күш түсіру мен қатаң уақыт тәртібі жаттығулары қолданылады.

Стандартты үздіксіз жаттығулар әдісі. Жаттығуды орындау. уақыты 10-нан 30 минөтке дейін, жүрек соғу жиілігі жұмыс кезіңде минөтіне 150-170 рет. Осындай жаттығуларды орындау тәртібі жүректің соғу шамасын, тыныс алу деңгейін көтеруге көмектеседі. Бұл әдіс төзімділікті дамытудың бастапқы кезеңдерінде пайдаланылады.

Интервалды жаттығу әдісі. Бұл жаттықтыруды жүргізу, жүрек қызметінің мүмкіншіліктерін арттыруға бағытталған Интервалды жаттықтыру кезінде жұмыс ұзақтығы 1-ден 3 минөтке дейін, күш түсіру қарқыны минөтіне 170-180 рет, тынығу ұзықтығы 45-90 секөнд. Жаттығуды орындау ұзақтығы, оқушының дайындығына байланысты беріледі.

Қорытынды

Қорыта айтқанда, дененің сапалық қасиеттерін дамытып жетілдіру еңбек және отан қорғау дайындығында маңызды орын алады. Оның екінші бір ерекшелігі олардың бір-бірімен тығыз байланыстылығында. Мысалы: қысқа қашықтықта жылдам жүгіріп өту үшін тек қана жылдамдық емес, күш те, төзімділік те керек.

Төзімділікке тәрбиелеу кезеңінде организмнің ішкі ортасындағы қолайсыз жағдайларының өсуіне байланысты арнаулы тұрақтылық шараларын арттыру қажет.

Егер орындалатын жұмыс бір ара қашықтықта жатса /жүгіру 800м, 1000м/, онда физиологиялық өзгерістері, яғни шаршау мен төзімділік көп жағдайда үқсас болады.

Қолданылған әдебиеттер

1. Дене тәрбиесі ілімінің негіздері. Есмағамбетов З. Қарағанды 2001ж

2. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. Есмағамбетов З. Қарағанды 1995ж

3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030: Қазақстан Республикасы

Президентінің Қазақстан халқына үндеуі. Алматы 1997. 256 бет.

4. Дене тәрбиесі және спорт арқылы Қазақстан Республикасының халқын

сауықтыру бағдарламасы. Алматы 1999.