Дене шынықтыру жүйесі дегеніміз - өлеуметтік, экономикалық, қүқықтық, ғылыми өдістемелік, нормативтік бағдарлама негіздерінің жиынтығы жөне республикадағы дене шынықтыру мөселесіне жауапты үйымдар мен мекемелер жеткілікті. Дене шынықтыру жүйесінің басты мақсаты - күш-қуаты мықты, жантәні сау, елімізді қорғауға өзір, шығармашылық жүмысқа қүштар, жан-жақты дене шынықтыру дайындығынан өткен азаматтар төрбиелеу. Бүл мақсат темендегі жалпы міндет- терге негізделеді:

1.   Білім беру міндеттері - қимылдың ептілігі мен дағдысын меңгеру жөне дене шынықтыру көлемінде арнайы білім беру.

2.   Сауықтыру міндеттері - дене төрбиесі жаттығулары көмегімен денсаулықты күшейту.

3.    Төрбиелік міндеттер - адамгершілік, жігерлілік қасиеттерді қалыптастыру, өнегелік көркемдік танымдарды үйрету. Дене шынықтыру жүйесінің мазмүны қоғамның өлеу- меттік-экономикалық, қүқықтық, ғылыми-өдістемелік, бағдарлама-нормативтік жөне үйымдастыру негіздерінен көрінеді.

Әлеуметтік-экономикалық негіз. Дене шынықтыру жүйесі қоғамымыздың басқа өлеуметтік-экономикалық

жүйелерімен, саясатпен, ғылыммен, мөдениетпен тығыз байланысты. Бүл байланыстардың объективті негізі - дене төрбиесі жүйесінің қоғамдық өндіріске кіретіндігін- де. Жүйе қоғамдық өнім шығармаса да, со л ортаға өнді- рістік қатынастардың иесі адам арқылы эсер етеді. Ол адамның өлеуметтік жағдайын ңалыптастырып, қоғам- дың ңатынастарды жетілдіреді.

Қүқықтық негіз. Дене шынықтыру жүйесі өз жүмы- сын реттеуде қүқықтық күші бар, көптеген нормативтік актілерге сүйенеді. О л Қазақстан Республикасының Конституциясының 23-бабында нақтылы көрсетілген.

Жалпы дене шынықтыру жүйесі ғылыми-өдістемелік негіз де қүрылады. Оның барлық теориялық жөне төжірибелік үсыныстары ғылыми түрде баяндалады.

Дене шынықтыру жүйесін қоғамдық, психологиялық, педагогикалық, өдістемелік-биологиялық ілімдер, гигие­на, физиология, спорттық медицина, т. б. зерттейді. Осылардың ішінде негізгі орынды дене төрбиесі ілімі мен өдістеме пөні алады.

Оқушыларды дене шынықтыруға төрбиелеуде прези- денттік сынамалардың маңызы өте зор.

"Қазақстан Республикасындағы халықтардың дене шынықтыру даярлығының президенттік сынамалары туралы" ереже Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 24 маусымдағы № 774 қаулысымен қабылданды.

Президенттік сынамалар - халықтың оқуға, еңбекке, өскери қызметке дайындығының жалпы деңгейін анықтайтын өр түрлі сынақ-жаттығулар жиынтығы.

12-ден 23-ке дейінгі жас шамасындағы жастарға ар- налған сынамалар президенттік жөне үлттық деңгейден түрады.

1. Президенттік деңгей жан-жақты дене қуаты даярлығы бар, дені сау адамдарға арналған.

2. Үлттық даярлық деңгейі оқу немесе жүмыс орны, түрғылықты жері бойынша спорттық секцияларда, топ- тарда дене төрбиесі жөне спортпен жүйелі түрде айна- лысатын адамдар үшін арналған.

23 жастан асқан адамның денсаулығын айқындайтын президенттік сынамаға Дүниежүзілік денсаулық сақтау үйымы үсынған адам ағзасы қызметін бағалаудың не- ғүрлым сенімді төсіліндегі 1,5 милге (2400м) жүгіру нөти- желері енгізіледі.

Президенттік сынамалар түрлері бойынша жарыстар жалпы білім беретін мектептердің 5,9,11-сыныптарын- да, көсіби-техникалық мектептердің, колледждер мен жоғары оқу орындарының соңғы курстарында өткізіледі.

Жастар үшін дене шыныңтыру-сауьщтыру бағытын- дағы жарыстар өткізіледі.

Президенттік сынамалар түрлері бойынша жарыстар- ды қалалық, аудандық жастар ісі мен саяхат және спорт басқармалары бекіткен ережелерге сөйкес, әр оқу орнының, көсіпорынның дене шынықтыру мүғалімдерінен, жаттыңтырушыларынан, спорт нүсқаушыларынан қү- рылған төрешілер алқасы өткізеді.

Президенттік сынамалардың республикадағы, облыс- тардағы, аудандардағы, ңалалардагы орындалуы жөніндегі жүмысқа басшылық жөне бақылау жасау ісін Қазақстан Республикасының жастар ісі мен саяхат және спорт бас- қармалары (комитеттері), Қазақстан Республикасының Білім жөне ғылым министрлігінің дене тәрбиесі бас- ңармалары жүзеге асырады.

Президенттік сынамалар бойынша жарысты үйымдас- тырудың жауапкершілігі жалпы білім беретін мектеп­тердің, көсіби-техникалық мектептердің, колледж- дердің, жоғары оқу орындары мен көсіпорындардың өкімшіліктеріне жүктелген.

Президенттік сынамалар бойынша негізгі төжірибелік жүмыстарды жүргізу оқу орындарында - дене шынық­тыру мүғалімдеріне, медициналық қызметкерлерге, ал көсіпорындар мен үйымдарда спорт мамандарына, спорт жөніндегі нүсқаушыларға, жаттықтырушылар мен ме­дициналық қызметкерлерге жүктелген.

Президенттік сынамаларға енгізілген сынақтардың түрлері: 60,100, 1000, 2000, 3000 метрге жөне 1,5 милге (2400 м) жүгіру, түрған орыннан үзындыққа секіру, биік кермеге тартылу, шалқалап жатқан қалыптан кеудені көтеру, мылтық ату, шаңғымен жүгіру, қол добын лақ- тыру жаттығулары.

Тағы да бір маңызды сынамалық негіз - спорттық топ- тастыру. Республикалық спорттық топтастыру дегеніміз - жасөспірімдер дәрежесінен бастап халықаралық дәреже- дегі спорт шебері атағыы беру, соның ережесін бекітіп, тәртібі мен сынамаларын белгілеу. О л спортта жоғары жетістіктерге жетуге, жаттықтырушы жүмысын жетіл- діруге, мектептердің, спорт ңоғамдарының жүмысын жаңсартуға ықпал етіп, Қазақстан спортының дамуына негіз болады. Спорттық топтастыру КСРО-да 1935 жылы қабылданды. Қазақстан Республикасының егеменді ел болып, төуелсіздік алуына байланысты қазір елімізде топтастыру мазмүны мен қүрылымы көп өзгерді, әлі де жетілдіріліп келеді. Дене шынықтыру жүйесі мемле- кеттік жөне қоғамдық негізде мектепке дейінгі балалар мекемелерінде, мектептерде, орта және жоғары оқу орын- дарында, әскери бөлімдерде, емханаларда және басқа да мемлекеттік, қоғамдық мекемелерде үйымдастырылады. Сабақ мемлекеттік бағдарламада көрсетілген ресми кес- те бойынша жүргізіледі. О л үшін арнайы уақыт белгі- леніп, қаржыландыру мөселесі шешіліп, материалдық негіз жасалады. Республикамызда дене шынықтыру жү­мысын басқарып, бағыт беріп отыратын арнаулы мемле­кеттік үйымдар бар.

Дене шынықтыру сабақтарын белгілі спорт саласының арнайы мамандандырылған мүғалімдері, оқытушылары, сондай-ақ, көсіби жаттықтырушы лары, нүсқаушылары жүргізеді. Қоғамдық үйымдастыру эр жастағы адамдар- ды дене шынықтыруына неғүрлым көбірек тартуға ба- ғытталған. Қоғамдық үйымдастыру түрінің ең бастапқы үйымы - спорт клубы. Дене шынықтыру және спорт қоз- ғалыстарын кәсіподақтық жөне ведомстволық ерікті спорт қоғамдары басқарады. Ерікті спорт қоғамдарын басқару демократиялық, орталықтан басқару қағидасы бойынша, сайлау арқылы өтеді. Кейінгі жылдары жеке жаттығу түрінің маңызы артты. Денсаулық сақтауға ба- ғытталған көптеген қозғалыстар, клубтар пайда болды. Жеке жаттығу үйымдары өрбір адамның қалауындағы спорт түрімен айналысуына мүмкіндік береді. Мемлекеттік жөне жеке меншік спорттық үйымдар бірін-бірі толықтырып отырады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Дене шынықтыру жүйесі қызметінің негізгі бағыттары мен шарттары

Дене шынықтыру жүйесінің үш бағыты бар: жалпы дене шынықтыру, көсіптік қолданбалы жөне спорттық дайындық.

Жалпы дене шынықтыру денсаулықты нығайтуға, дене қуатын арттырып, қимыл ептілігін дамытуға негізделген арнайы спорттық дайындық шаралары. Дене шынықты- руға өр түрлі дене төрбиесі амалдары, жаттығулары жөне санитар лық-гигиеналық фактор лар жатады.

Көсіптік қолданбалы дене шынықтыру дайындығы дегеніміз - еңбек пен өскери іс-өрекеттерге тікелей бағыт- талған дене төрбиесінің арнайы мамандану үрдісі. Көсіп­тік дене шынықтыру дайындығына ең алдымен, көсіптік іс түріне үқсас жаттығулар қолданылады. Көсіптік дене шынықтыру дайындығы төсілдерін қолдану еңбектегі қимыл ептілігі мен дағдысының қалыптасуын тездетеді. Еңбек өнімділігін арттырады, адам ағзасының сыртқы қолайсыз фактор ларға қарсылығын күшейтеді.

Адамның өзі қалаған спорт түрі бойынша жоғары нөтижелерге жету жолындағы ізденістері мен талпыныс- тарын спорт дайындығы дейміз.

Дене шынықтыру жүйесінің қағидалары

Қағида - бастапқы негіз, қандай да бір теория ілімінің даму заңдылығы. Дене шынықтыру жүйесінің қағидала- рына: адамның үйлесімді дамуы; дене шынықтыру қағи- даларының еңбек ету жөне Отан қорғау төжірибесі мен үйлесімі; дене шынықтыруының денсаулықты нығайту пөрменділігі жатады.

Адамның жан-жақты үйлесімді даму қағидасы екі ба- ғытқа бөлінеді:

1. Дене шынықтыру тәрбиенің басқа түрлерімен ты- ғыз байланыста болып, жастарды өнегелі төрбиеге бау-

лиды, зейінділік, еңбексүйгіштік қасиеттерін қалыптас- тырады, адамның көркемдік-өсемдік танымына өсерін тигізеді.

2. Дене шынықтырудың эр түрлілігі. Дене күшін жан- жақты дамытуға арналған жаттығулар дене шынықты- РУ ҮРДісі кезінде спортшылардың қимыл шеберлігін, дағ- дысын жетік игеруіне көмектесуі керек. Дене шынықты- ру қағидасының еңбек ету жөне Отан ңорғау төжірибесі мен үйлесуі дене шыныңтырудың жеткіншек үрпақты еңбекке және Отан қорғауға бейімдейтін ңолданбалы ерекшелігін көрсетеді. Қазір азаматтық жөне өскери ма- мандық адамның дене күшін көп талап етеді. Дене шы- нықтыру жаттығуларымен айналысу адамның денсаулы- ғын нығайтып, қимыл ептілігі мен дағдысын меңгеруге көмектеседі. Жүмыс істеуге ынтасын арттырады. Дене төрбиесі жөне спортпен айналысңан адамдар мамандық игеруге, спортпен айналыспаған адамдармен салыстыр- ғанда уаңытты 1,5-2 есе аз жүмсайды.

Дене күші дайындығына, өсіресе өскерде үлкен мөн беріледі. Сарбаздың көсіптік қабілеттілігі - оның жылдам жүгіретініне, төтенше жағдайғабейімділігіне, өске­ри мамандықты тез меңгеруіне, т.б. байланысты. Сондықтан жалпы білім беретін мектептерде, көсіптік-тех- никалың лицейлерде, арнаулы орта білім беру орында- рында жеткіншектерді өскер ңатарына шаңыруға дейін дайындаған жөн. Әскери мамандыңты жаңсы игеру үшін сол кезеңнен бастап ептілікке, жылдамдыққа, шыдамды- лыңңа, т.б. төрбиелеу керек.

Дене шынықтырудың денсаулықты нығайту қағида- сы. Барлық дене шыныңтыру жаттығулары, сабақтары адам денсаулығын нығайтуға арналуы тиіс. Бүл сабақ- тардың нөтижесі олардың көлемі мен жаттығуды орын- дау қарңынына байланысты. Оңытушы ағзаның биоло- гиялық заңдылыңтарын, адамның жас ерекшеліктері мен барлық мүмкіндіктерін білуі керек, педагогикалық төсілдерді жөне дөрігерлік бақылауды жақсы меңгеруі қажет. Сонда ғана о л денсаулықты нығайту жолында же- місті еңбек ете алады.

Дене шынықтырудың міндеттері

Дене шынықтыру жүйесінің барлық буындарындағы бір мақсат - өмірге, еңбекке, Отанды ңорғауға даярлау.

Дене шынықтыру үзаң уақытты қажет ететін, үлкен талаптарға негізделген педагогикалың үрдіс.

а)              денсау лықты нығайту, д енені шыныңтыру, д ененің даму деңгейін көтеру, дамыту, еңбек ету қабілеттерін күшейту;

ө) өмірге ңажетті қозғалыс дағдылары мен іскерлік- терін ңалыптастыру, оның ішінде қолданбалы сипаттағы ңозғалыстар;

б)              адамның моральдық, ерік-жігер қасиеттерін тәрбие- леу;

в)              дененің сапалың ңасиеттерін (жылдамдық, күш, икемділік, төзімділік) дамыту;

д) арнайы спорттық жаттығулардың орындалу техни- касын меңгеру.

Адамдардың денсау л ығын нығайту, өмір сүру қабілет­терін күшейту дене шынықтырудың негізгі міндет- терінің бірі болып табылады.

Әр түрлі дене шынықтыру қүралдарын қолдану, қа- жетті дене шынықтыру дайындығымен қамтамасыз ете отырып, адам ағзасына жан-жақты өсерін тигізеді, ден­сау лығын нығайтады.

Дене жаттығулары - дене шынықтырудың негізгі қү- ралы болып табылады. Дене жаттығуларымен жүйелі айналысу адамның дене жагдайын өзгертеді, орталық жүйке жүйесінің қызметін күшейтеді, тыныс ал у, қан ай- налым жүйелерінің қызметін, сондай-ақ бүлшық ет топ- тарының қызметін күшейтеді, дамытады, еңбекке деген қабілетін арттырады.

Дене жаттығуларымен айналысудың тағы бір маңыз- дылығы жаттығулардың тірек-қимыл аппаратын дамы- туға және бекітуге әсері: сүйек дүрыс жөне уақтылы бе- киді, омыртқа иілістері қалыптасады, байланыс буын- дық аппараттары күшейеді, адам денесі икемді болады. Бүлшық еттердің барлық топтарын (кеуде, арқа, қарын, аяқ, қол, алақан, саусақ, табан, мойын, ішкі ағзалар,

оның ішінде жүрек, ңан тамырлары бүлшың еттерін) да- мытуға көмектеседі. Дене жаттығулары ішкі ағзалардың ішінде жүрек пен өкпе қызметінің де жүмысын жақсар- тып отырады.

Дене жаттығуларымен айналысу барысында адамның бүкіл денесі, соның ішінде жүрек бүлшың еттерінің ңыз- меті д амиды және жаттықтырылады.^

Қарапайым жағдайдағы спортшының жүрегінің соғуы 1 минутта 50-60 рет болса, ал ауыр жүмыс орындау ба­рысында жүрек соғуы көтеріледі (1 минутта 240 рет).

Зерттеу жүмыстарына ңарағанда дене жаттығуларын орындау барысында спортшының жүмыс істеу ңалпы төмендемейді, қайта жүмыс істеу ңабілеті жоғарылап, мықтылық қасиетпен ерекшеленеді.

Дене жаттығуларының әсерінен тыныс алу жолдары- ның жүмьтс істеу ңабілеті дамиды және нығаяды, кеуде ңуысының ңозғалғыштығына, тыныс алудың тереңдеуі- не, ауаны үздіксіз жүмсауға, өкпенің сыйымдылығын арттыруға себепші болады. Кеуде қуысының тыныс алу жағдайы 4-6 см орнына 10-15 см жетеді.

Жалпы дене шынықтыру дайындығы адамдардың өмірде, еңбек әрекетінде маңызды орын алады: жылдам жүру, жүгіру іскерлігі, суда жаңсы жүзе білу, секіре білу, шаңғымен жүре білу, кедергілерге ңарсы түру, алысқа нақты лақтыра білу, т.б. Осы аталған дағдылар мен іскер- ліктерді балалық шаңтан ңалыптастыру дене шыныңты- рудың іс-жүзіндегі міндеттерінің бірі болып табылады.

              Дене шыныңтыру міндеттерін жүзеге асырудың тиім- ділігі: негізгі және ңосымша (жаратылыстың табиғи күштері, жеке жөне қоғамдық гигиена) ңүралдарды дү- рыс үйлестірген кезде арта түседі, адамның денсаулығы- ның жаңсаруына әсерін тигізеді. Дене жаттығуларымен жүйелі түрде айналысуда білім беру міндетінің маңызы зор. Дене жаттығуларының ағ- заға тигізетін әсерін біле отырып, еркін, ырғақ, дүрыс орындау әдістерін үйренеді.

Сонымен ңатар спортпен айналысушы күнделікті спорт жаттыңтырушысынан дене төрбиесі ңүралдарын

пайдалану жөнінде нүсқаулар алады. Осы жағдайда спортпен айналысушы арнайы білім ала отырып, дене шынықтыру міндеттерін шешеді.

Дене жаттығуларын орындау кезде мінездің жақсы ңасиеттерін, адамгершілік қасиеттерін (өділеттілік, адалдың, жолдастықсезім, өзара көмек, үжымда жүмыс істей білу, дене шынықтыру қүрал-саймандарын күтіп үстай білу, т.б.) төрбиелеу үшін жаңсы жағдайлар жаса- лады.

Маңызды үйымдастырылған топтың жаттығулар, сая- хаттар, жарыстар, мерекелер оқушыларды достықңа, жолдастыңқа, үжымды сүюге төрбиелейді.

Адамның қозғалыс өрекетінде дененің сапалық қасиет- тері - күш-ңуат, жылдамдың, ептілік, төзімділік, икем- ділік маңызды орын алады. Дененің сапалық қасиеттері біріккен, байланыстырылып, үйымдастырылған жаттығу­лар арқылы іске асады.

Күш-қуат - ол адамның бүлшық еттері немесе бүлшық ет топтарын ширықтыру арңылы қозғалыс өрекеті бары- сында қалыптастырылады. Күш-қуат өр түрлі қимылдар- да немесе аз күш жүмсалғанда пайда болады. Күштің пай- да болуына себепші жаттығуларға - кермеге тартылу, белгілі ауыр заттарды көтеру, апару не лақтыру, бір орыннан үзындыққа секіру және т.б. жатады. Дененің сапалық қасиеті - күш-қуатты дамытуға өр түрлі салмақ- тағы заттарды (үрленген доптар, гантель, қүм салынған қаптар, шектеулі салмақты заттар) көтеру, қарсыласы- ның шабуылына қарсы шыға білу жаттығулары, дененің өз салмағы жеңетін жаттығулары (көлбеу жөне тік қойыл- ған сатының, тақтайдың бойымен өрмелеу, гимнасти- калық орындықта тартылу жөне т.б.), созылмалы зат­тар, резеңке экспандерлер, күрес элементі бар жаттығу­лары, допты лақтыру жөне итеру (соның ішінде алысқа) жаттығулары қолданылады.

Жылдамдық - бүл жаттығуларды мейлінше аз уақыт ішінде орындау қабілеті. О л қандай да бір белгіге жауап берудегі өрекет жылдамдығына (қимыл реакциясының жылдамдығы деп аталатын) жекелеген қозғаЛыстардың

жылдамдығына, сонымен қатар ңайталанатын қимылдың жиілігіне байланысты болады. Мысалы, қимыл жылдам- дығын қысңа арақашықтықта жүгіргенде, ал қимыл реак- циясының жылдамдығын кездейсоқ берілген дабыл ар- қылы жүгіру, жүзу ойындары, т.б. арқылы анықтайды. Дененің жылдамдың ңасиеттерін төрбиелеу үшін өр түрлі екпіндегі кездейсоқ берілген дабыл, қимыл жиілігін тез- дететін, эстафеталық жүгіру, жүгіріп келіп үзындыққа секіру, үзын жөне қысқа секіртпелермен секіру, жылдам реакция талап ететін, қимылдың өсері бар ойындар, т.б. қолданылады.

Ептілік - қозғалыс қызметін кездейсоқ жағдайлар ба- рысында пайда болған қызметке орай тез ауыстыру жөне жаңа қимылдарды меңгеру қабілеті. Ептілік қасиетіне төрбиелеу қимылдар үйлесімділігін жетілдіру, олардың екпіні мен амплитудасын, бүлшық еттердің қатаю жөне босаңсу дөрежесін айыра білу, сондай-ақ уақытқа жөне кеңістікке бағдарлай білудің негізінде жүзеге асады. Ептілік қасиеттерін төрбиелеу үшін күрделі гимнастика- лық жаттығулар (жатып жүгіру, акробатика снарядта орындалатын жаттығулар), суға секіру, шаңғымен жүру, конькимен жүру, биіктікке секіру, лақтыру жөне т.б. жаттығулар жатады.

Дененің ептілік қасиетін дамытуға арналған жатты- ғулардың өр түрі қиындықты жеңу жөне жаттығуларды сөйкестендіріп үйлесімді қозғалыс жасау үшін қолданы­лады.

Шыдамдылық қозғалыс өрекеті барысында алған қар- қын мен шаршауға қарсылық қабілеттілігі. Шыдамды­лық жалпы жөне арнаулы шыдамдылық болып бөлінеді.

Жалпы шыдамдылық - ол адамның бүлшық еттері топтарының жүмыс жасап түрған кезіндегі үаақ уақыт жүмыс істеу, шаршауға қарсылық білдіру қабілеті (мы­салы: үзақ жүру, жүгіру, шаңғымен жылжу, суда жүзу).

Арнаулы шыдамдылық - ол адамның (спортшының) өр түрлі жағдайда жөне жүмыс ерекшелігі жағдайында, сондай-ақ, спортта жоғары жетістікке жету үшін денеге ауыртпалық түсіру кезінде шаршауға қарсылық білдіру

қабілеті. Мысалы, спортта шыдамдылық жылдамдығы болуы мүмкін, бүл жерде жүгіру жылдамдығының сапасы төзімділік қасиетімен үйлеседі. Шыдамдылық (мысалы, ңысқа қашыңтықңа жүгіргенде) күштілігі дегеніміз - күш- қуат шыдамдылық ңасиетімен үйлеседі (бірнеше рет оты- рып-түру жаттығуы, затты көтеру, т.б.).

Шыдамдылық қасиетін дамытудың қүралы - үдемелі салмақ түсірудегі уақыт сәйкестігі бар өр түрлі жатты- ғулар (жүру, жүруді жүгіру мен алмастыру, жүгіру шаң- ғымен жылжу, коньки тебу, жүзу, секіртпелермен секі- ру, қимыл-қозғалыс жөне спорттық ойындар) болып табылады.

Икемділік - ол адамның қажетті тербеліс шегінде қи- мыл жасау қабілеті, бүлшық еттер жүйесі мен буындар, тірек қимыл аппаратының қызметімен сипатталады.

Қимыл амплитудасы икемділік қасиетінің көрсеткі- шінің бірі болып табылады.

Дененің сапалық қасиеттері жылдамдық, шыдамды­лық, ептілік, тағы басқа қасиеттерді қалыптастыруда қимыл амплитудасының әсері зор. Икемділік қасиетін қалыптастырудың негізгі жолдары сіңір созғыш жатты­ғулар мен тербелісі кең аумақты жаттыгуларды орындау болып табылады. Бүл жаттығулар қол, аяқ, дене, бас қимылдары, аяқты алшақтап жүгіру, адымдап секіру, бір орында секіру, аяқты кеудеге бүгу, табанмен толық отыру, гимнастикалық қабырғада жаттығулар (еденде тұру) қабырғаға бетімен не арқасымен алға, артқа, жан- жаққа түру.

Дененің сапалық қасиеттері қозғалыс іскерлігі дағды- сымен тығыз байланыста, сондай-ақ, ерік-жігер қасиет­тері: жылдамдық, күш-қуат, ептілік, шыдамдылықтың пайда болуы адамның бойындағы табандылық, батыл- дық, үстамдылық қасиеттерінің пайда болуын талап етеді.

Дене шынықтырудың негізгі міндеттерінің бірі - адам­ның бойында дененің сапалық қасиеттерін төрбиелеу.

Спорт адамға жан-жақты эсер етеді: денсаулығын ны- ғайтады, дене жүмысын дамытады, іс-жүзінде қажетті іскерліктерді меңгереді, сондай-ақ, жоғары көңіл-күй жагдайын тугызумен ерекшеленеді.

Біздің еліміздің спортшылары дене шыныңтыру және спорттың дамуын өздерінің жоғары жетістіктері нөтиже- сімен көрсетіп келеді. Дене тәрбиесі міндеттерінің бірі - жоғары спорт жетістіктері нөтижесін көру, спорттың тех- никаны оқып-үйрену, меңгеру жөне іске асыру.

Дене шыныңтыру процесінде адамгершілік аңыл-ой, эстетика және политехникалың оқу еңбек төрбиесін жүзеге асыруға үлкен мүмкіндіктер бар.

Ақыл-ой және дене шыныңтыру өзара тығыз байла- ныста. Дене жаттығуларымен жөне дене төрбиесінің ңүралдарының басңа түрлерін ңолдану денсаулыңты нығайтуға, жүйке жүйесінің және ағзаның барлың жүйе- лерінің ңалыпты ңызметі үшін ңолайлы жағдай туғыза- ды, мүның өзі ңабылдауға жөне есте саңтауға көмекте- седі, сондай-аң нөтижелі аңыл-ой іс-өрекеті тууына жағ­дай жасайды. Дене шыныңтыруды аңыл-ой іс-өрекеті- мен алмастыру жүмыс істеу ңабілеті мен жаңсы ңабылдау, білімді тиянаңты меңгеру ңабілетін ңалыптастырады.

Дене шыныңтыру мен аңыл-ой төрбиесінің байланы- сы спортпен шүғылданушының дене шыныңтыру ңүрал- дарының (дене жаттығулары, жаратылыстың табиғи күштері, еңбек, түрмыс гигиенасы) эр түрлілігін, есте саңтау ңабілетінің жан-жаңты дамуын ңалыптастырады.

Дене шыныңтыру адамгершілік тәрбиесімен тығыз байланысты.

Жүйелі үйымдастырылған дене төрбиесі адамгершілік төрбиесін ңалыптастырады. Топпен үйымдастырылған сабаңтар, секция л ар, айналысушылар арасындағы өзара дүрыс ңарым-ңатынас, үжымның нөтижелі бір маңсатңа жетуіне, жеке басының ңызығушылығын ңоғамдың ңы- зығушылыңңа айналдыруға көмектеседі. Мүндай өрекет- терге ерікті түрде спорт алаңдарын үйымдастыру, спорт­тың ңүралдарды реттеу, дайындау, ңоғамдың мүлікке жауапкершілікпен ңарау сияңты жүмыстар жатады.

Дене шыныңтыру үрдісінде оңудағы, түрмыстағы, жүмыс орнындағы төртіп көрсеткіші бекемдене түседі. Оңушылардың ерік-жігер, мінез-ңүлық, төртібін тербиелеуде спорттың жарыстардың алатын орны бөлек. Спорттық жарыстарда ңатысушылардың моральдық, дененің сапалық ңасиеті, шыдамдылық, ережені, спорт- тың этиканы сақтай білу талаптары іске асырылады.

Еліміздегі дене шынықтыру мен спорт жөніндегі жүмыстарды үйымдастыру жене дамытуда орындалып жатңан іс-шаралар, Қазаңстан Республикасы спортшы- ларының халықаралық жарыстар мен Олимпиада ойын- дарындағы жоғары жетістіктері Отанға деген патриоттың сезімін тербиелейді.

Дене шыныңтыру эстетикалың төрбиемен тығыз бай- ланысты. Дене шынықтыру арңылы ңимыл-қозғалыс үйлесімділігі, дене түлғасының сүлулығы, өсемдігі, мө- нерлігі, киімі, дене шыныңтыру жабдыңтарын, айнала- да ңоршаған бүкіл ортаның өдемілігін қабылдау, сезіну, түсіну, дүрыс бағалау қабілеті дамиды. Дене жаттығула- ры өсерінен адамның денесі қалыпты дамып, қимылы үйлесімді, жеңіл, сенімді болады.

Мерекелерде дене шынықтыру шерулерінде, көпшілік би жаттығулары мен гимнастикалық ңойылымдар эсте­тикалың сезімге бөлейді. Бүл жаттығулар көркем гим­настика, коньки тебу арңылы өр түрлі фигуралар жасау болып табылады. Аталған жаттығулар эстетикалың төр- биенің негізгі талаптарының орындалуына сөйкес келеді.

Дене шынықтыру сабақтары көбінесе табиғи жағдай- да өткізіледі. Мүндай сабақтар кең-байтаң Отанымыздың табиғат сүлулығынтанып-білуге көмектеседі.

Дене шынықтыру политехникалық оқу жөне еңбек төрбиесіне өсерін тигізеді.

Дене шыныңтыру қүралдарын еңбек процесінде пай- далану денсаулықты жақсарту, дененің сапалың қасиет- тері күш-ңуат, ептілік, жылдамдық, шыдамдылық, т.б. қасиеттерге тербиелейді.

Дененің дамуына, политехникалың оқытуға дене төр­биесіне қажетті ңүрал-жабдықтар дайындау, жөндеуден өткізу, сабақ өткіэөтін орынды өзірлеу жатады.

Дұрыс үйымдастырылған еңбек балаларға ңажетті еңбек дағдыларын қалыптастырады. Сондай-ақ, ептілік,

күш-қуат, төзімділік ңасиеттерімен бірге денесінің дамуы- на өсерін тигізеді. Дене жаттығулары дене еңбегін ауыс- тыра алмайды. Себебі еңбектің қай түрі болмасын дене жаттығулары сияқты бүкіл ағзаға өсер етуі мүмкін емес. Еңбек ету барысында өр түрлі дене жаттығуларын (де- ненің үзіліс жаттығулары, сергіту минуттары) орындау қажет, ал дене шыныңтыру барысында күш жүмсала- тын жаттығуларды орындау қажет (үжымдың түрде са- баққа қүрал-жабдық дайындау, спорттық қүралдарды реттеу, жөндеуден өткізу). Осындай үйлесімділік оқушыларды еңбекке даярлау міндеттерін шешеді.

Дене шынықтыру жүйесінің негізгі белгілері

Біздің елімізде дене шыныңтыру маңсаттары, міндет- тері адамның жан-жақты дамуы жөніндегі ілім езінің наңты бейнесін тапқан. Жеке адамның жарасымды да­муы жан-жақты ңоғам ңүру шарттарының бірі ретінде қаралды.) Біздің елімізде дене тәрбиесінің маңсаты - өмір- ге, еңбекке жәнө Отанды ңорғауға даярлау болып табы- лады. Бүл маңсат адамдардың дене шыныңтыруды жүзе- р ге асыратын барлың мекемелер мен үйымдар үшін бірдей болады.              `

Дене шыныңтырудың аталған маңсатына сөйкес төмендегідей міндеттерді шешу ңарастырылады:

Сауықтыру міндеттері: денсаулыңты нығайту, де- нені жан-жақты дамыту, ағзаны шынықтыру, адамдар­дың үзақ шығармашылық өмірін қамтамасыз ету.

Білім беру міндеттері: қозғалыс дағдылары мен іо- керлікті қалыптастыру, дене қасиеттерін (жылдамдық, ептілік, икемділік, күш-қуат, шыдамдылық, т.б.) қалып­тастыру, арнаулы білімді меңгеру, үйымдастырушылық қабілеттерді бойға сіңіру.

Тербиелік міндеттері: жан-жақты төрбие арқылы ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық жөне еңбек төрбие- сіне ықпал ету.

Бүл міндеттер дене шынықтырумен айналысушы жас- тарға байланысты олардың жас ерекшеліктеріне, денсау- лық жағдайына, дене дамуының деңгейіне, дене әзірлігіне, сондай-ақ кәсіптік ынта-ықыласына қарай нақтыланады.

Жан-жақты мақсаттылық, халықтық-ғылымилық дене шынықтыру, дене төрбиесі жүйесінің негізгі белгі- лері болып табылады.

Дене шынықтыру жүйесінің мақсаттылығы - жан-жақ­ты бағытта екендігі. Дене тәрбиесі үрдісінде дене төрбиесі- мен айналысушылардың жан-жақты дүниетанымы қалыптасады, адамгершілік қасиеттерге тәрбиеленеді.

Дене шынықтыру жүйесін одан әрі дамыту Н.Ә.Назар- баевтың "Қазақстан - 2030" стратегиясында 1997 жылғы Қазақстан Республикасының халқына Жолдауында, дене шынықтыру және спорт жөніндегі Заңда, нақты қаулы- ларда көрініс тапқан.

Дене шынықтыру жүйесінің халықтығы - оның өмір талабына сөйкестігі. Еліміздің түрғындарының денсау- лығын нығайтудағы, денені дамытуды жақсартудағы табыстары, жеке адамның өл-ауқатын сондай-ақ, халық- тық, үлттық спорт ойындары түрлерін дамыту болып та­былады.

Халықтың дене шынықтырумен айналысу — мемле- кеттік маңызды іс.

Ғылымилық - дене шынықтыру жүйесінің сипатты белгісі болып табылады. Зерттеу негізінде бағдарламалар, оқулықтар, оқу қүралдары жасалады және жетілдіріледі. Дене шынықтыру қүрал-жабдықтарына қойылатын та- лаптар анықталады, әрбір жас кезеңіне қарай дене дамуы- ның, дене әзірлігінің өлшем көрсеткіштері жасалады.

Зерттеулер нәтижесінде алынған жаңалықтардың бәрі мемлекеттік мекемелердің, қоғамдық орындардың және отбасы төжірибесінде жүзеге асырылады.

Дене шынықтыру мәселелерін негіздеу мен ғылыми- зерттеу жүргізуге жүмылдыратын ғылыми-педагогика мамандарын даярлау жөнінде маңызды шаралар жүргі- зіледі.

Дене шынықтыру жүйесі төмендегі топтардан қүрыл- ған.

Мектеп жасына дейінгі балалар дене шынықтыруы (отбасында, балабақшада, балалар үйінде 1 жастан 7 жас- қа дейін).

9 жылдық және орта мектепте, арнаулы оқу орын- дарындағы дене шынықтыру. Жоғары оқу орындарындағы дене шынықтыру.Дене шынықтыру құралдары

Дене шынықтырудың негізгі қүралдары: дене жатты- ғулары, гимнастика, спорт, ойын, саяхаттар. Жаратылыс- тың табиғи күштері (ауа, күн, су) жөне еңбектегі гигие- налық жағдай.

Дене жаттыгулары. Дене жаттығулары - дене шынық­тырудың негізгі өзіндік қүралы. Дене жаттығулары адам- ға жан-жақты эсер етеді: олар адамның дене жағдайын өзгертеді, арнайы іріктеп өткізілетін дене жаттығулары дене шынықтыру міндеттерін шешеді. Дене жаттығула- рының ағзаға әсері толық жағдайға байланысты. Мүндай жағдайлар:

-    жаттығулар түрлерінің ағзаға өр түрлі эсер етуі;

-    дене жаттығуларын орындау барысындағы өткі­зілетін орын мен жағдайға байланыстылығы;

-    жаттығулар өлшемі, үзақтығы, саны жас ерекшел\- гіне қарай жаттығудың орындалуы, жынысы, дене дайындығы деңгейі және айналысушының денсаулық жағдайы;

-     сабақ барысындағы әдіс-тәсілдерді қолдануымен анықталады.

Жасөспірімдер мен балаларды дене төрбиесіне тәрбие- леуде эр түрлі жаттығулар түрлері қолданылады. Дене шынықтыру міндеттерін іске асыруда жаттығулар тиім- ділігіне, орындалу барысындағы жағдайға, дене жатты­ғуларын іріктеп алуға ғылыми түрғыда қарау мен дене

жаттығуларының денеге өсерін қадағалау қатаң есеп бе- руд і талап етеді.

Гимнастика. Гимнастика - дене шынықтырудың не- гізгі қүралының бірі - адамның денсаулығын нығайту мақсатындағы арнайы іріктелген дене жаттығуларының ағзаға өсері, қозғалыс іскерлік дагдыларын дамыту, ерік- жігер ңасиеттерін ңалыптастыру, сондай-аң дене дамуын- дағы кейбір қайшылықтырды жою болып табылады.

Гимнастика жаттығулардың өр түрлілігі, ең қарапа- йым жаттығудан, күрделі жаттығуға ауысуы, аралас жат- тығулардан, снарядсыз жасанды жаттығуларға көшуі, снарядтар қолданылатын жаттығулардың ағзаға жан- жаңты өсері, сонымен қатар спортшының денесіне түсетін салмаңтың нақты реттелуі арңылы ерекшеленеді.

Гимнастикалық жаттығулар өдемі, көркем, мөнерлі, нақты орындалуымен ерекшеленеді. Ағзаға эсер ететін салмаңты реттеудің дене қызметімен қатар, емдік маңы- зы бар.

Әр түрлі жастағы спортшылардың гимнастикалық жаттығуларды кең көлемде пайдалануы жоғарыда атал- ған ерекшелікті дөлелдейді.

Дене шынықтыру жүйесінің даму кезеңінде гимнас- тиканың міндеттері анықталып жөне олардың түрлері белгіленеді.

а)                 негізгі гимнастика;

б)              гигиеналық гимнастика;

б)              спорттық гимнастика;

в)              акробатика;

г)              көркем гимнастика;

д)              қолданбалы гимнастика, оның қүрамына спорттық қолданбалы гимнастика, өндірістік жөне емдік гимнас­тика жатады.

Негізгі гимнастика. Негізгі гимнастиканың міндеті - денсаулықты нығайту, қозғалыс дағдыларын жетілдіру жөне жалпы дене дайындығы, түлғаны дүрыс қалыптас- тыруға төрбиелеу, ағза жүйелерінің қызмет дөрежесін арттыру жөне дененің шынығуын қамтамасыз ету болып табылады.

Негізгі гимнастикаға: сапқа түру жөне қайтадан сап- қа түру, жалпы дамыту жаттығулары, еркін, ңолданба- лы жаттығулар, снарядта орындалатын жаттығулар, тірек секірулер, қарапайым акробатикалық жаттығулар жөне қимыл қозғалыс ойындары жатады.

Негізгі гимнастика мектеп жасына дейінгі балалар жөне бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың, орта мектеп, арнаулы оқу орындарының жөне жоғары оқу орындарының міндетті оңу бағдарламасында маңызды орын а лады.

Негізгі гимнастика спорттың өр түрімен айналысуға ңажетті алғашңы кезеңнің негізін қалыптастырады.

Гигиеналың гимнастиканьщ міндеті - адам денсаулы- ғын нығайту, денесін ңалыптастыру, денесінің дамуын жөне жүмыс істеу ңабілетін жоғарылату. Гигиеналық гимнастиканьщ негізгі міндеті - жаттығуларды іріктеп алу барысында ағзаның негізгі жүйелерінің - тыныс алу, қан айналымы, зат алмасу, бүлшық ет топтарының жүмыс істеу қызметін нығайту.

Гигиеналың гимнастиканьщ кең көлемде ңолданатын түрі ертеңгілік гимнастика болып табылады. Гигиеналың гимнастикамен жеке жөне топ түрінде айналысады. Жеке адам гимнастикамен күнделікті үйқыдан кейін айналы­сады. Осы жағдайда ертеңгілік гимнастиканың қүрылы- сы ңарапайым, жалпы дамыту жаттығулар тобынан ңүрылады. Бүл жаттығулар тобына кең көлемді жүрт- шылың үшін радиохабарлар арңылы берілген жаттығу­лар үлгісі жатады.

Гигиеналық гимнастиканың топтың түрі балалар үйін- де, мектеп интернаттарында, жазғы демалыс лагерінде, балалар алаңдарында, демалыс ойындарында, сауыңты- ру мекемелерінде, өндіріс орындарында өткізіледі.

Жеке жөне топтың сабаңтар ңысңартылған дене төрбие- сі сабағы болып табылады. Сабаң ңүрылысына жатты­ғулар топтары: сапқа түру жөне қайтадан сапқа түру, кедергілерден өту, снарядтарда жаттығулар түрлерін орындау кіреді.

Спорттық гимнастика - дене шынықтыру ңүралдары- ның бір түрі болып табылады. Негізгі міндеті дененің

қалыптасуы мен спорттың шеберліктің жоғары дәреже- сіне жетуге бағытталған адамның икемділігін жетілдіру болып табылады.

Оқу жүмысында спорттың гимнастиканың жүйелік бағдарламасы бар, осы бағдарлама негізінде гимнастика- лың жарыстар өткізіледі.

Акробатика қимыл-қозғалыс пен моральдық-ерік ңа- сиеттерін, күшті, ептілікті, икемділікті дамытуға кө- мектеседі, өз денесін ширақ меңгере білуге, үшңыр сезім- талдықңа, батылдыққа, табандылыңңатөрбиелейді. Ак- робатикалық жаттығулар - алдыға айналып түсу, артқа айналып түсу, көпірше жасау, пирамида жасау, тік түру. Акробатикалың жаттығулар жеке, екі адам, топпен де орындалады. Жаттығулар түрлері снарядсыз және сна- рядтарда орындалады.

Акробатикалық жаттығулар жүйелі бағдарлама бойынша орындалады, жарыстар өткізіледі.

Көркем гимнастика ңимыл-ңозғалысты жетілдіруде де спорттық сипатқа ие. Көркем гимнастиканың негізгі жаттығулары - қимыл-ңозғалыстың жоғары әсемділі- гін, үйлесімділігі мен мәнерлігін меңгертеді. Көркем гимнастика, спорттың гимнастика, акробатика сияңты спорттың бағыты бар. Көркем гимнастикамен тек әйел- дер айналысады.

Көркем гимнастиканың мазмүнынан арнайы жатты­ғулар, жалпы дамыту жаттығулары, сондай-аң акроба­тикалың жаттығулар орын алады.

Арнайы жаттығуларға жүру, жүгіру, секіру, эр түрлі айналулар, халық билері элементтері, кейбір ңимыл-ңоз- ғалыстар, өр түрлі би үйлесімділігі, музыкалық ойындар кіреді. Көркем гимнастикада доптар, қүрсаулар, орамал, жалауша секіртпелер, ленталар кең көлемде ңолданылады.

Көркем гимнастиканың ерекшелігі жаттығуларды орындау музыкамен, би жаттығуларымен тығыз байла- ныстылығы. Жаттығуды музыкамен, би элементтерімен көркемдеу, жаттығудың мөнерлігін арттырып, айналы- сушыны ырғаңтыңқа, эстетика л ық сезімге баул иды.

Көркем гимнастиканың жүйелі бағдарламасы бар. Жарыстар өткізіледі.

Қолданбалы гимнастика: спорттың ңолданбалы гим­настика, өндірістік гимнастика, емдік гимнастика болып бөлінеді.

Спорттық қолданбалы гимнастика спортшының жал- пы және арнайы дене шынықтыру дайындығына, оның дене қасиеттерін дамытуға, олар зерттеп үйренетін спорт­тық қимыл-қозғалыс өрекеттеріне кіретін жекеленген қимылдарды жетілдіруге багытталган. Спорттық қолдан­балы гимнастиканың мазмүны белгілі бір спортшы шың- далып жетілетін спорттың түріне байланысты нақтыла- нады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Көсіптік-қолданбалы гимнастика белгілі бір маман- дықты меңгеруге көмектесетін қимыл-қозгалыстар даг- дысы мен сапасын дамытады жөне жетілдіреді (биіктік- те жүмыс істейтін қүрылысшы, шахтер, жүргізуші, т. б.).

Өндірістегі гимнастика адамдардың жүмыс істеу қабі- летін арттыру жөне олардың денсаулығын сақтау мақса- тында үйымдастырылады. О л жүмыс күні төртібіне кі- реді:

а)              кіріспе гимнастика - жүмыс басталар алдында (үзақ- тыгы 8-10 минут);

б)              дене тәрбиесі үзілісі (үзақтыгы 5-7 минут) жүмыс күні барысында үзілісте жасалады. Гимнастикалық жат- тығулар қүрамына өндіріс сипатына байланысты жалпы дамыту жаттығуларының қарапайым түрлері мен ар­найы жаттыгулар іріктелініп алынады.

Емдеу гимнастикасы. Емдік гимнастикасы дене тәрбие- сінің негізгі қүралдарының бірі болып табылады және денсаулық пен жүмыс істеу қабілетін қалпына келтіру- ге багытталган. Кез келген аурумен сырқаттанган кезде қо л даны лады, емдеу ісінің қүралы болып табылады. Ол, мысалы, жарақат алганнан жөне аурудан төуір болган- нан кейін қимыл-қозғалыс аппаратының қызметін қал­пына келтіру үшін, дене бітімінің кемшіліктерін түзе- ту үшін (дене бітімінің өр түрлі өзгерістерінен) пайда- ланылады. Емдеу гимнастикасы жүйке жүйелерінің жагдайын жөне ауру адамның өзін-өзі сергек сезінуіне, олардың өмірлік көңіл-күйін көтеруге жөне жагымсыз өсерлерді жоюга багытталган.

Спорт - бүл жарыс барысында денені жаттыңтыру- дың белгілі бір түрінен жоғары нөтижеге жетуге бағытталған арнаулы ңарекет. Спорт дене шыныңтыру ңүралы ретінде денсаулыңты нығайту, дене күшінің дамуын, ңозғалыс қабілеттерін, дене төрбиесі жөнінен алға ңойған міндеттерді шешу болып табылады.

Спортшы бойында дене күші, моральдық ерік-жігер ңасиеттері толың ңалыптасңан жағдайда жөне үзаң уаңыт бойы жүйелі жаттыңтыру шараларын жүргізу ба­рысында зор жетістікке жетеді. Арнайы таңдап алынған спорт түрін жоғары нөтижеге жету үшін дене дамуын, жалпы арнайы дайындыңты үзбеген абзал.

Ұзақ жаттыңтыру барысында еңбек кестесін, спорт- тың сабақтарды, демалысты, жеке басының гигиенасын дүрыс үйымдастырудағы ережені ңатаң сақтау ңажет. Спорттың көптеген түрлері дене төрбиесінің ңолданбалы ңүралы болып табылады. Мысалы: жүру, жүгіру, секі- ру, лаңтыру, шаңғы, велосипед, мотоцикл спорты, жүзу, есу, бокс, сайысу, ат спорты. Бүгінгі күні біздің елімізде спорттың өр түрімен айналысу іс жүзіне асып келеді. Мек- теп оқушыларының өмірінде спорт үлкен орын алады.

Спорттың дене шыныңтырудың басқа қүралдарымен салыстырғандағы ерекшелігі - спорттың жарыстарды өткізу болып табылады. Спорттың жарыстарды өткізу - спорт жүмысының жағдайын, жаңсы техникалың нөти- желерді көрсету. Сонымен ңатар, маңсаты - спорттың түрлерін дамыту, спорттың техниканы меңгерту, дене шыныңтыруға ңызығушылығын туғызу болып табылады.

Ойын. Дене шыныңтыру ңүралдары ішінде кең тара- ған ңарекет. Ойын саналылыңты, белсенділікті, айналы- сушының өз бетімен өрекет жасай білу ңабілетін талап етеді.

Ойын ңимыл-ңозғалыс жөне спорттың ойындар болып бөлінеді.

Қимыл-ңозғалыс ойындары арнайы дайындыңты та­лап етпейді. Жалпы дене дайындығы бағытында іске асы- рылады; олар еркін өр түрлі ңимылдарды орындаумен аныңталады, сонымен ңатар мазмүны мен ережесіне

сөйкес үлкен бүлшық ет топтарына өсерін тигізеді. Спорттық ойындарға спорттың барлың белгілері бар ойын- дар жатады: ойнаушылардан спорттың іскерлікті, дайын- дықты талап етеді.

Спорттық ойындар топтың немесе жеке адамдардың жеңіске, нөтижеге жетуімен аяқталады.

Спорттық ойындар қимыл-қозғалыс ойындарынан орындалу техникасы, ереженің күрделілігі, ойын жағ- дайының нақтылығымен ерекшеленеді.

Балаларды жөне жасөспірімдерді жан-жақты төрбие- леуде спорттық ойындар ерекше орын алады, ойын қүра- мына күнделікті өмірге қажетті табиғи қимылдар кіреді (жүру, жүгіру, секіру, лақтыру, қағып алу, қарсы түру т.б.). Сондай-ақ, ойын барысында жоғарыда аталған қи- мыл-қозғалыстыңүйлесімділігі кездесіпотырады. Бала- лармен жасөспірімдерді дене төрбиесі үрдісіне төрбиелеу- де ойындарды жүйелі түрде өткізу негізгі қимыл-дағды- ларын, жылдамдық, ептілік, күш-ңуат, шыдамдылық қасиеттерін, ағза қызметінің жүмысын күшейтеді.

Доппен ойнайтын қимыл-қозғалыс ойындарының негізгі міндеті: мүғалімнің нүсқаулары мен бүйрықта- рын қатаң сақтау; жаңа жаттығуларды меңгеру кезінде сабақтықты қамтамасыз ету; дидактикалық принцип- терді сақтау, үйымдастыра білу, төртіпті сақтау.

Саяхатқа шығу қимы л-қозғалыстық дағдыларды ны- ғайтуға жөне дене қасиеттерін табиғи жағдайларда дамы- туға мүмкіндік береді.

Саяхатқа шығу қысқа жөне үзақ мерзімді түрде үйым- дастырылады. Саяхат кезінде саяхатшылар тірі табиғат- пен, табиғатта болып жатқан өр түрлі қүбылыстармен танысады. Мектеп саяхатшылары өр түрлі табиғи мате- риалдар жинайды. Бүл іс-өрекет оқушылардың сабақта алған білімін бекітеді.

Саяхатқа шығу оқушылардың жан-жақты дамуының негізгі қүралы ретінде денені шынықтыру, дененің сапа- лық қасиеттерін төрбиелеу, жағымды дағдыларды төр- биелеу болып табылады.

Саяхатқа шығу - дүрыс жүру, секіру, жүзу, өрмелеу, затты апару, өр түрлі табиғи жөне жасанды кедергілер-

ден өте білу, қыс кезінде шаңғымен жүре білу іскерлік- терімен байланысты.

Жаратылыстың табиғи күштері. Дене тәрбиесі қүрал- дарының ішінде жаратылыстың табиғи күштері - күн, ауа, су, маңызды орын алады. Жаратылыстың табиғи күштерін тиімді пайдалану денсаулықты нығайтады, ағ- заны шыныңтырады. Дене шыныңтыруда бүл ңүралды дене жаттығуымен үштастырып, өз еркімен пайдалануға болады. Жаратылыстың табиғи күштері балабақшалар- да, мектептерде, оқу орындарында, өндірісте, демалыс орындарында, стадиондарда, су кешендерінде, жазғы оңушылар демалыс лагерінде кең ауқымда қолданылады.

Күн, ауа және су адам ағзасына әсерін тигізеді, сон- дықтан бүл қүралдарды пайдалану ғылыми негізде дә- лелденген ереже бойынша үйымдастырылады (1-ші қосымшаға қараңыз).

Гигиеналық жағдай. Дене шынықтыруға қажетті ги- гиеналық жағдайды сақтау негізгі орын алады. Күнде- лікті өмірде күн кестесін нақты тәртіп бойынша үйым- дастыру; еңбек, демалыс, үйқы, тамақтану сәттерінде уа- ңытты тиімді пайдалану болып табылады. Тәртіпті сақ­тау денсаулықты нығайтады, жағымды көңіл-күй туды- рады және дене жаттығуларын игеруге неғүрлым қолай- лы жағдай жасайды.

Нақты төртіпті сақтау адамның төртіптілік, үқыпты- лық, үйымдастырушылық, жағымды қасиеттерін тәрбие- лейді.

Оқушылардың күн кестесі: ертеңгілік гимнастиканы су процедурасымен үйымдастыру, мектептегі оқу мен үй жүмысына уақытты тиімді пайдалану, спортпен айналы- су, таза ауадағы серуен, ойын, кітап оқу, өзінің сүйікті ісімен айналысу, пайдалы қажетті іс-шараларға қатысу- дан түрады. Күн тәртібінде, сондай-ақ нақты уақытылы тамақтану, демалыс, үйқыға дайындық жатады. Күн тәртібін тиімді пайдалану дене шынықтырудың эр түрлі қүралын біріктіріп, оларды дүрыс пайдалануды реттеп отырады.

Дене жаттығулары сабақтарында гигиеналық жағдай- лармен қамтамасыз ету қажет. Сабақ, секциялық сабақ

және дене шынықтыру жөнінен үйымдастырылатын іс- шаралар өткізілетін орында тазалың сақтау қажет, сон- дай-ақ ңалыпты жағдайдағы қалыпты температураны үстай отырып, үнемі таза ауамен желдетіп отыру керек.

Дене жаттығуларын орындау барысында өр түрлі сна- рядтар, қүрал-жабдықтар қолдануда айналысушының салмағы, бойы, жас ерекшелігі, жынысы ңатаң саңтала- ды. Айналысушының арнайы спорт киімін киюі, жатты- ғуларды жаңсы орындауы ағзаға тиімді өсерін тигізеді.

Гигиеналық жағдайларға - дене шыныңтырумен айналысушының жеке гигиенасы жатады. Жеке гигие­на - барлық іс-шаралар кешені, адам денсаулығын саң- таумен ңамтамасыз ету кепілі.

Жеке гигиенаның негізгі талаптары - дененің таза- лығы және оны күте білу, киім тазалығы, жүмыс орны жайлылығы, жеке басына ңажетті заттарды үңыпты үстау. Мектеп оқушыларының жеке гигиенасына оңу зат- тарына, кітапқа, дөптерге үқыпты қарау, үйде, мектеп- те, көшеде және ңоғамдың орындарда өзін дүрыс үстау тәртібі жатады.

Пайдаланылған әдебиеттер

тізімі:

1.      «Денсаулық» журналы, Алматы 2010 ж. № 8 басылым.

2.      «Валеология» , Алматы 2008 ж. Атамұра баспасы.

3.      Спорт және туризм министрлігінің сайты. www.edu-gov.kz